Garagum çöli – özboluşly bioulgam we tebigy gözellikdir

Garagum çöli çägelik, mele toprak, toýunsow, daşly, çagylly, şor topraklardan ybaratdyr. Günortasy Köpetdagyň gözel jülgeleridir gaýalaryna direýän bu uç-gyraksyz düzlükde köllerdir gurak subtropik ýerler, daşly, toýunsow we gipsli düzlükler, ürgün çägeli ýaýylyp ýatan giden meýdanlar gabat gelýär. Merkezi we Gündogar Garagumyň, Murgap we Tejen derýalarynyň töwereginiň, Amyderýanyň sag kenaryndaky Sandykly çölüniň, Üçtagan gumunyň topragy bir- birine meňzeşiräkdir. Amyderýa, Murgap, Tejen derýalarynyň jülgeleriniň arasyndaky, Bathyzdan we Garabilden demirgazykdaky, Günorta-Günbatar Türkmenistanyň ýa-da ýurdumyzyň demirgazyk-gündogar böleginiň ýerleri üýtgeşik özboluşly landşafty bilen tapawutlanýar. 

Çöle bir gezek baryp gören adamýň göwni hemişe jöwzaly ürgün çägeli dym-dyrslygy islär, bu ýerde janly-jandarlar diňe gijelerine herekete gelýärler. Garagum çägeleriniň tämizleýän gum howasyny ýatlanyňda duzly şemllaryň, çöl ösümlikleriniň ajymtyk ysy, az sanly mawy köllerde biten gamyşlaryň ygşyldysy ýada düşýär. Merkezi Garagumda üç-gyraksyz gum depeleri ýaýylyp ýatyr. Sarygamyş, Zeňňi baba we beýleki kölleriň töweregindäki göýdük ösümlikler demirgazyk çöllüge mahsusdyr. Bu ýerde şorlaşan ýerlerden soň özboluşly çöl jeňňeliklerini döredýän başy seleňläp duran ojarlar ösüp oturandyr. 

Ýene biraz wagtdan Türkmenistany gündogarsyndan günbataryna çenkli kesip geçjek “Amul-Hazar 2018” halkara awtorallisine gatnaşyjylar Garagumyň bu gözel keşbine mynasyp baha berip, tebigy gözellikler we geçen eýýamlaryň arheologiýa ýadygärlikleri bilen tanşyp bilerler. Olar seýrek duşýan tebigy hadysalara, ýatdan çykmajak çöl şapaklaryna we säher-saba dogup gelýän Güne syn edip bilerler, Garagumyň aşa tapawutly gijeki we gündizki howasyny, seýrek gabat gelýän jandarlaryň we ösümlikleriň tebigy mekanyny görerler. 

Awtoralliniň geçýän esasy ugry bolan Garagum çöli ÝuNESKO-nyň Bütindünýä Tebigy mirasynyň sanawyna girizilmäge mynasyp özboluşly ekoulgam hökmünde dünýä bileleşiginiň ünsüni özüne çekmelidir. Ýaryşa gatnaşýanlara terzi bozulmadyk ýabany tebigatyň çöl ýerlerinden geçmäge seýrek mümkinçilik döreýär. 

Garagumyň çäge depeleriniň astynda gatan takyrlar, şorlan we kakap galan dykyz toýunlar, çagyl gatlaklary ýatyr, käte ýumşak şorluklar ýa-da ürgün çägeler, harsaň ýerler gabat gelýär. Olary basan ulgamlary ençeme kilometre uzap gidýän ortaça gum depeleriniň boýy otuz metre ýetýär, käte ondan-da beýik bolup biler. 

Howur urup duran şemal gyzgyn çägeleri köwsarladyp, olary “oturan” mekanyndan başga ýerlere “göçürýär”. Şemal bilen asmana galan çägeler ondan- oňa göçüp, alaňlaryň depesinde aýlanyp, altynsow gum depelerinden aşak inip, töweregiň keşbini üýtgedýär, howada çägeli ümür döredip, gözýetimi bulaşyk perdä büreýär, salgym döredip, ýolagçylara al salýar. Güýçli şemallar Merkezi Gargumyň ortaçarak aňňydyny alty metre çenli, düz takyrlykda ondanam uzak aralyga sürüp äkidýär. 

Çöl tebigaty durşy bilen gapma-garşylyk: baharda dürli elwan güllerdir otlar misli halyny ýatlatsa, tomsuna gurap galýar, güýzde ygal düşse- ýene jana girýär, gyşyna-da aňzak sowukdan jansyz bir zada dönýär. Ösümlikleriň aglabasy gyzgyn howa, tomsuň gurak howasyna we aňzak gyşa gowy uýgunlaşypdyrlar, gurak ýerlerde ösýän gysga möwsümli ösümlikler tomsuň başyna çenli tohum berip ýetişýärler. 

Gündogarda:“Çöli görmedik, älemi bilmez” –diýen söz bar. Garagumyň jümmüşinde gazylyp alynýan peýdaly magdanlaryň baý ýataklary bar, üsti suwsuz gurak bolsa-da, astynda suw gorlary ýatyr. Toprak öwreniji alymlara ýer astyndaky suwuň süýjüdigini ýa-da şordugyny anyklamaga tebigatyň özi kömege gelýär, esasy zat – ösümliklere siňňin syn etmeli. Mysal üçin, ak sazak şor toprakda guraýar, gara sazak bolsa aram şor ýerlerde ýaýbaň ösüp oturandyr. Galofitler – ýowşan we şora ýerasty suwuň şorlugyny, gyrymsy ownuk otlar süýji suwuň bardygyny görkezýär. 

Türkmenistanyň çölleri tebigy goraghanalarynyň ikisinde öwrenilýär. Repetek biosfera goraghanasy indi 90 ýyldan gowrak wagt bäri işläp gelýär, bu ýerdäki ösümlikleriň üçden bir bölegi – ýerli ösümlik dünýäsiniň özboluşly görnüşleridir, altysy bolsa – çägi dar endemiklerdir. Süýdemdirijilerden gemrijiler, süýrenjilerden – patmalar, sähra pyşdyly we ok ýylan has köpdür. Dürli möwsümlerde guşlaryň ýüzlerçe görnüşi, oňurgasyzlaryň ýüz görnüşi gabat gelýär. Repetegiň döreýiş taryhy ýüz ýyldanam aşýar. Bu özboluşly çöl ylmy merkezini öz wagtynda Rus Imperator geografiýa jemgyýeti we onuň wise-prezidenti - tanymal syýahatçy P. P. Semýonow-Týan-Şanskiý döredipdi. Soňraky döwürlerde bu ýerde toprak öwreniji alym W.W. Dokuçaýew, geolog we geografiýaçy W. A. Obruçew, rus genetikasynyň “atasy” N. I. Wawilow, minerolog A. G. Fersman, geomorfolog B.A. Fýodorowiç, Aşgabatda çölleri öwrenmek we özleşdirmek boýunça özboluşly ylmy-barlag institutynyň düýbüni tutan A.G. Babaýew, ýazyjy J. Darrel, şeýle hem biolog N.N.Drozdow dagy işläpdiler. 

Beýlekisi 2013-nji ýylda Ahal welaýatynyň demirgazygynda 87 müň gektardan gowrak ýerde döredilen Bereketli Garagum çöl goraghanasydyr. Tebigy ekologiýa ulgamda çägelik, toýunsow we şorluk çöller, şeýle hem olaryň garyşyk ýerleri bolup, olar ütelginiň esasy höwürtgeleýän ýerleridir. Tebigaty goralýan ýerlerde Türkmenistanyň Gyzyl kitabyna girizilen bürgüt, çakyryk, keýik duş gelýär. Bu ýerde sogdian çigildemi, delil gandym, Maksimowiçiň siňreni, garagum çomujy ýaly özboluşly çöl ösümlikleriniň gymmatly görnüşleri bar.